ZAKİR KAYA "QARA PAPAX TÜRKLERİ " TARİHİ KÜLTÜRÜ

Terekemeler’in Kökeni
Borçalı ve Kazak boyundan gelen Kıpçak, Kuman, Bulgar ve

 Hazar Türklerinin

Ön-Asya’daki koludur. Bu boya iki isim birden verilmiştir.

 Bu isimler; Karapapak

ve Terekeme’dir.

Terekemelerin ilk göçü 1800 lü yıllara kadar gitmektedir. 

1828 yılında

Türkmençay Antlaşması ile kuzey Azerbaycan’daki yurtları

 Borçalı ve Kazak

bölgelerinden ayrılarak Kars’a geldiler. Bir kısmı ise İran Azerbaycan’ına

(Güney Azerbaycan) göç ettiler. 1904 yılında 90-100 hanelik 

bir Terekeme

 öbeği

Anadolu’ya geldi. Bir kısmı yine Kars’a, bir kısmı Ağrı ve 

Adana’ya yerleştiler.

1914 tarihinde Sivas’ın Tutmaç, Büyükköy ve Kurdoğlu 

köylerine gelenler oldu.

1877 ‘de Sivas’ta en az bir Terekeme köyü bulunmaktaydı.

 Ancak günümüzde

 bölge

halkıyla kaynaşmış durumlardadır. 1921 yılında bir kısım 

Terekeme daha Tiflis,

Borça ve Kazak bölgelerinden Kars’a geldiler.

Daha sonraki dönemlerde bu göçü gerçekleştirenler geldiklere

 yerlerde

bıraktıkları akrabalarını ziyaret etmişlerdir.

 Özellikle yaşını almış ve göç

yıllarını yaşayan Terekemeler’in Azerbaycan’a gidip orada 

akrabalarını

bulduklarına bizzat tanıklığım vardır.

Bir Boya Verilen İki İsim: Terekeme ve Karapapak

Terekeme adının kökeni tam kesinlik kazanmamakla beraber

 Türk kelimesinin çoğulu

olan Terakime’den gelmiştir.

 Terakime bazı kaynaklarda belirtildiği gibi Türk’e

benzeyen demek değildir. Arapça’da kelimelerin büyük kısmı 

sonuna ek getirilerek

çoğaltılmaz Türk kelimesi de bunlardan biridir.

 Terekeme adının kökeni konusunda

bir rivayet vardır ki -zannımca riayet edilmemelidir-

 o da şudur: Arap

Yarımadası’na İslam geldiğinde Türkler bu dini beğenmeyip 

orayı terk

etmişlerdir. Yani Terekeme ismi Terk-i Mekke’den gelmiştir. 

Böyle bir durum

mevzu bahis değildir bilakis Terekemeler İslam’a sıkı sıkıya 

sarılmış bir

topluluktur. Burada bir hususa dikkat çekmek istiyorum;

 Tarih ilmi yaşandığı

zaman diliminin şartlarıyla göre değerlendirilmelidir. 

Yaşadığımız zamanın

gözlüğüyle bakılmamalıdır.

Borçalı ve Kazak’tan gelen Terekemeler’in giydikleri siyah 

astragan kalpak

sebebiyle gittikleri yerdeki komşuları Karapapak adını 

takmışlardır. Çoğu zaman

Karapapak ve Karakalpak Türkleri karıştırılmıştır.

 Bu iki boy arasında kesin bir

şekilde hiçbir rabıta yoktur. İkinci isim olan 

Karapapak buradan çıkmıştır.

Karapapak ismini Terekemelerin kendileri değil komşuları 

koymuşlardır.

Azeri Türkleri de denmektedir. Ancak Azeri

 Türkleri ile en büyük farklılık

mezheb noktasındadır. En önemli ortaklığımız ise dil

 noktasındadır.

Terekemerle’de Evlenme Geleneği

Erkeğin istediği kızı ana-baba da uygun görürse, kızın

 evine elçi gönderilir.

Erkeğin herhangi bir isteği olmasa da, eğer oğlan

 evlenme çağına gelmişse kız

boylamaya (beğenmeye) çıkılır. Elçi gönderme. doğrudan 

kız isteme anlamına

geldiğinden, önce kadınlar gidip kızı görürler. Elçiler,

 yörenin saygın

kişilerinden seçilir. 

Oğlanın babası ya da yakınlarından

 birileri elçilerle

birlikte gider. Bunun için de genellikle Cuma günleri 

seçilir.

 Elçiler arasında

en yaşlı kişi sözü açar, isteklerini bildirirler.

 Kız babası da evlenmeden

yanaysa,

 ‘’Allahın emri varsa men ne diyecem? 

Bir de gızdan sorak, bahah ne

der’’ diye cevaplar. Karısı aracılığıyla kızın düşüncesini 

elçilere iletir.

Evlenmeden yana değilse 

“Kocalık kızımız yok. Sizin yitiğiniz 

bizde değil, başka

yerde arayın’’ gibi yanıtlar verilir. 

Kız tarafı olumlu

 yanıtlıysa ‘’şirinlik

(tatlı) yeme günü’’ kararlaştırılır. 

Erkek tarafınca 

getirilen kolonya, şeker,

meyve gibi şeyler konuklara sunulur. 

Bu aynı zamanda 

‘’beh günü’’ (söz kesme)

olarak da değerlendirilir. 

Kız evine söz yüzüğü, kalağı

 (baş örtüsü) ve çeşitli

hediyeler getirilir. 

Kadınlar ve Erkekler ayrı odalarda

 toplanır. Güveyin

yakınlarından biri kıza yüzüğü takar. Kimi zamanda kız, 

erkeklerin toplandığı

odaya getirilerek, yüzük orada takılır. Sonra ‘’boy görmesi’

’ denen para

verilir. 

Kız da bahşiş alır.

 Beh, nişan niteliğinde 

olmakla birlikte, aynca

nişan töreni de düzenlenir. 

Nişan günü kararlaştırılır.

Düğünün iki bayram arasına ya da Muharrem ayına 

rastlamamasına özen gösterilir.

Nişanlılık süresi uzunsa ‘’kız yanı olayı’’ yapılır.

 Damat, kız tarafınca iyi

tanınan bir arkadaşı aracılığıyla, gizlice nişanlısını 

görmeye gider. 

Düğün

öncesinde, belli bir günde çeyiz düzme için iki tarafın 

önde gelenleri çarşıya

iner. 

Başlıkla birlikte alınacaklar saptanır. 4

Çarşıya inenlere de armağan

alınması adettendir.

 Oğlan evi, kız evinin bütün 

ihtiyaçlarını evine gönderir.

Düğüne her iki taraf kendi konuklarını (konag) ayrı ayrı

 çağırır. Konuklara

‘’atlı’’ denir. İlkin gelin ya da güveyin evine alınan

 konuklara ‘’atlı çayı’’

verilir. 

Çayda çeyiz görme, kına ve düğün günleri bildirilir.

 Kimi köylerde

‘’atlı’’ deyimi yalnız oğlan evinden kız evine giden

 konuklar için kullanılır.

Konuklar köy halkınca paylaşılır. Her evde birkaç atlı 

misafir edilir.

Sağdışlık geleneği yanında birde ‘’Solduş’’ geleneği vardır.

 Gelin ve güveyin en

yakın arkadaşlarından biri sağ, öbürü sol koluna girer, 

düğün süresince

yanlarından ayrılmazlar. 

Düğünden bir gün önce beş dallı

 ağaç dalları yada

birbirine tutturulmuş ağaç çatallarından oluşan ‘’kız şahı’’

 kaldırılır. Kız

şahının çevresi ipe dizilmiş meyvelerle bezenir. 

Kız Sağdışının evinden kalkan

kız şahının tüm harcama ve sorumluluğu yine ondadır.

 Meyve kaçırıp sağdışa

getirene bahşiş vermek zorunludur. 

Bunu önlemek için şahın 

önünde ‘’çubukçu’’

yürür. Elleri mendille bağlanan güvey, sağdışla solduşun

 ortasındadır. Şah,

gelin evine gelinceye dek yol boyunca ‘’dostun dostluğuna,

 düşmanın horluğuna,

her bir Allah’’, bağırışlarıyla havaya ateş edilir.

 Şahın ardından genç kızlar

gelirler, sağdış ve solduş da gelin evine girer.

Gece gelinin evinde kına gecesi düzenlenir. 

Kına yakılmadan önce gelinin de

güveyinde avucuna para konulur. 

Bu para yoksulluktan

, uzak kalmak inancıyla

yoksul bir çocuk tarafından üç kez sayılarak alınır.

 Daha sonra odadaki tüm

konuklara kına yakılır. Oyunlar oynanır. Ertesi sabah

 gelin alma günüdür. Gelin

hazırlanırken kapı önünde davul çalınır, oyunlar oynanır.

 Aşıklar Türkü

söyleyip, atışma yaparlar. Bu sırada ‘’ağlatma’’,

 ‘’ağır ağlatma’’ ve ‘’yürük

hava’’ çalınır. 

Öğle saatlerinde gelin ata biner. 

Bu güvey evine hareket

anlamına gelmektedir. 

Gelin ata binerken Köroğlu,

 Cezayir, Suvazlopol

(Sivastopol) havaları çalınır. Yengelerde gelinin yanındadır.

 Onlarla birlikte

‘’müjde yastığı’’ da yola çıkar. Yastığı bundan önce güvey

 evine götürene

çeşitli armağanlar verilir.. Akşam ezanından sonra güvey 

sağdıcının evinden de

‘’oğlan şahı’’ kalkar. Bu da güvey evine gelir. Gece koyun 

kesilir, buna ‘’düş

garı’’ denir. Yemekten sonra konuklar hediye olarak para

 verirler. Bu paralar

kız yengesinindir. Konuklar dağılınca sağdışlar gelin ve

 güveyi gerdek odasına

götürür. Şah meyvesinin gerdek öncesinde yenmesi uğur

 sayılır.

Terekeme Yemekleri

Hangel : Terekemelerin en önemli yemeğidir. Değerli bir 

misafir geldiğinde ikram

için yapılır. 

Hangeli sevmeyen Terekeme yoktur.

 Kars yöresinde çok yaygındır.

Birkaç farklı şekli vardır. 

En yaygın olanı boş hamur

 yaprakları ile

yapılanıdır. Hamuru mayasızdır. 

Hamurun açılmamış her bir

 topağına künde adı

verilir , bir künde bir kişiyi doyurur ve büyüklüğü

 yaklaşık iki avuç içini

dolduracak kadardır. 

Hamurun en büyük özelliği sert 

açılmasıdır. Hamur

hazırlanırken her künde için birer adet yumurta kırılır 

ve bir miktar tuzlu su

ile sert bir kıvamda yoğrulur.

 Hazırlanan hamur bir süre

 dinlendirilir , yufka

şeklinde ince olarak açılır ve kareler şeklinde kesilir.

 Kaynar suda

haşlandıktan sonra süzülür ve bir siniye çekilir.

 Üzerine sarımsaklı yoğurt ve

içinde küçük soğan parçacıkları kavrulmuş tereyağı dökülerek

 servis yapılır.

Bekletilmeden ve soğutulmadan yenmesi gerekir. 

Hangel sosu ile ilgili yöremize

has gurut isimli bir malzeme vardır. Gurut yaklaşık bir 

avuç içi büyüklüğünde ,

kurtulmuş süzme yoğurt topağıdır. 

Hangel içine atılacak 

yoğurt yerine gurut

ezitilerek yoğurt kıvamına getirilir.

 Gurut hangele farklı ve kendine has bir

lezzet verir. Sos için bir önemli bir nokta da kullanılan 

tereyağının saf

tereyağı olması ve içinde kavrulan soğan parçacıklarının 

ne yanık tadı ne de çiğ

soğan tadı vermeyecek şekilde kavrulmuş olmasıdır.

 Hangel üzerine dökülen bu

zengin sos o kadar lezzetlidir ki sini üzerinde bir arada

 yenildikten sonra

kalan sos karışım genelde gençler ve çocuklar tarafından

 ekmek ile sıyrılır.

Hangelin bir diğer hazırlanışı ise kemikli et ile yapılanıdır

. Yukarıdaki gibi

hazırlanan hamur haşlanmış kemikli et suyu içerisine 

kaynatılır. Üzerine aynı

soslar konulur. Yapılan bu yemekte Hangeldir.

 Aslında Hangel yemeğinin asıl hali

budur. Bunlarla beraber , Terekemeler Kayseri’de yapılan

 mantıya benzer, fakat

daha büyük olan , açılan yufkanın içine daha önceden 

hazırlanan et karışımının

konulduğu , mantı yemeğini de Hangel adı altında yaparlar.

Erişte Çorbası : Yine evde kesilen erişte mercimek ile 

birlikte tıpkı diğer

hamur çorbaları gibi pişirilir. Servis yaparken üzerine

 sarımsaklı yoğurt

dökülür.

Katmer : Katmer yapılması oldukça zahmetli bir tür börektir.

 Normal hamur

mayalanır hamurun ekşimesi beklenilir. Daha sonra hamur,

 yufka seklinde açılır

ve yufkalar beşerli olarak, aralarına yağ sürülmek kaydıyla 

rulo yapılır ve

tepsinin ortasından başlamak kaydıyla,

 kıvrımlı olarak sarılır, tepsi

düzeltilir. Üzerine yumurta sarisi sürülerek fırına verilir.

Kete : Kete de önemli misafirlere ikram için hazırlanan 

bir terekeme

yemeğidir.Kete hamuru da katmer gibi normal ekmek hamurudur.

 Ancak hamur yine

yufka seklinde açılır. Bu arada daha önceden açtığımız

 yufkanın içine konulmak

üzere, yağda un kavrularak iç dediğimiz kete içi hazırlanır. Hazırlanan bu

içten, açılan yufkanın arasına bir miktar konur ve yufka

 oval olarak sıkı ve

güzel bir seklide içe doğru kapatılır.

Gagala : Normal hamur mayalanır bir süre bekletilir Yöresel

 değimle hamurun

ekşimesi beklenilir. Daha sonra bir miktar hamur (Künde) 

ortası delinerek elips

biçimde şekillendirilir. Yağlanmış tavaya 5-6 tane dizilen 

gagalalarin üzerine

yumurta sarisi sürülerek fırına verilir. Köyde ise ocak 

(tendir) üstüne dört

adet demir çubuk konur. Bunun üzerine tepsi konduktan sonra, 

tepsinin üzerine

sac ters çevrilerek kapatılır. Ters çevrilmiş sacın üzerine 

ise, demir hare

kapatılarak içine tezek koru konur.

 Ateşte pişen yiyeceklerin daha leziz

olduğunu anımsatarak afiyet olsun diyoruz…

Nezik : Hamur su yerine kaymakla yoğrulur. 

Lezizliğini de zaten ilk burada

kazanır. Biraz bekletilen hamur, fazla büyük olmamak 

kaydıyla ve birazda kalınca

yufka biçiminde açılır. Açılan yufkalar doğrudan ters 

çevrilmiş sacın üzerinde,

ters düz edilerek pişirilir. Teflon tavada yapılabilir.

 Afiyet olsun….

Kuymak : Önce bir tavaya kaymak konulur ve ısıtılırr.

 Daha sonra alabildiği

kadar Mısır unu veya buğday unu konularak sürekli bir 

biçimde karıştırılır.

Biraz su dökülerek karıştırılamaya devam edilir. Ta ki

 kaymağın yağı çıkıncaya

kadar, yağ çıktığı zaman yenmeye hazırdır. Afiyet Olsun…

Hasuda : Hasuda tatlı bir yiyecektir. Önce şerbet hazırlanır.

 Şerbetin içine çok

az un atılır ve çırpılır. Daha sonra tavada yağ işitilir ve

 içine hazırladığımız

şerbetle un dökülerek karıştırılır. 5-10 dakika böylece

 ateşte pişirildikten

sonra hazır olan hasuda yenmeye hazırdır. Afiyet olsun…

Pişi : İsteğe göre, süt veya su ile mayalanarak yoğrulan 

hamur, biraz

bekletildikten sonra, elle hafif ekmek boyutuna getirilinceye

 keder çevrilir,

yuvarlak hamur kızgın yağa atılarak kızarıncaya kadar

 pişirilir.

Mafiş : Mafişin hamuru da pişi gibi hazırlanır,

 yalnız mafiş baklava dilimi

olarak kesilir ve ayni şekilde kızgın yağa atılarak

 pişirilir.

Lokma (Lokum): Lokma hamuru da süt veya su ile yoğrulur,

 fakat lokmanın hamuru

pişi ve mafişten farklı olarak daha akışkandır. 

Yemek kasşığı ile bir miktar

alınıp kızgın yağa atılarak pişirilir. Peynir veya bal,

 reçel gibi tatlılarla da

yenebilir.

Piti : Nohutlu et yemeğidir. Kars’ta lokantalarda büyük 

fincanlarda servis

edilir. En önemli özelliği kuyruk yağı kulanılmasıdır

Kesme Çorbası : Açılan yufka üçe veya dörde bölünür.

 Bu parçalar üst üstü

konarak tel kesilir. Makarna seklinde kesilen parçacıklar

 kaynamış suya atılarak

pişirilir. Bu arada ince ve uzun olarak yuvarlatılmış

 hamurdan küçük parçalar

kesilerek kızgın yağda kavrulur. Pişen kesme çorbasına

 bu parçacıklar (gogul)

atılarak servis yapılan çorbaya, yoğurtla oldukça leziz

 bir tat verilir.

Feselli : Önemli bir terekeme hamur işidir.Una su, maya, 

tuz konur, katı hamur

yapılır. Hamur kabarsın diye 1-1,5 saat bekletilir. Sonra

 hamurdan yuvarlak

parçalar yapılır ve yarım santimetre kalınlığında açılır.

 Hamurun üzerine yağ

sürüp 5-6 kat birbirinin üzerine konur. Üçgenler kesilir

 sigara şeklinde

sarılır. Sonra bunlar halka şekline getirilir.

 Böylece çapı 10-12 cm, kalınlığı

1.5-2 cm olacak şekilde feselli şekline getirilir.

 Daha sonra fesellinin her iki

tarafı yağda kızartılır.

 Feselli sofraya verildiğinde yanında bal da konur yada

üzerine pudra şekeri serpilir. Feselli hem sıcak hem de 

soğuk olarak servise

sunulabilir.

Fetir : Mayalanmış hamurun, yufka seklinde açılarak doğrudan

 sacın üzerinde

pişirilmesidir. Yağlanarak veya kuru olarak yenir.

 Yufkadan kalın lavaştan ince

olduğu için yöremize özeldir. Genelde et yemeklerinin 

yanında tüketilir.

Velbak : Mayalanmış hamur gözleme şeklinde açılarak içerisine

 daha önceden

haşlanmış ve ezilmiş koyu kıvamlı patetes püresi konularak

 sac üzerinde direkt

ateşte pişirilir.

Bozbaş : Bozbaş genelde koyun kuzu kesildiğinde yapılan bir

 et yemeğidir. Et

normal büyüklükte doğranır, yağla birlikte hafif kızartılır.

 Tencerenin yarısına

gelecek şekilde su konur. Patatesleri dörde bölünüp tuzu da

 ekleyerek tencerenin

kapağı kapatılır. Altını da hafif kısarak yarım saat kadar

 pişmesini beklenir.

Fetirle birlikte veya tandır ekmeğiyle yenir.

Çürük : Bilinen yağda yumurtadır. 

Tek özelliği seçilen yağın saf , ateşte

köpüren yağ olmasıdır. Dışarıdan ithal edilen omlet ,

 bizde çürük adı ile

Karadeniz’de Kaygana adı ile , peynirli , domatesli ve sade 

olarak yüzyıllardır

tüketilmektedir.

Haşıl : Haşıl yapılırken ince yarma önce bulamaç şeklinde

 pişirilir. Sonra

ortası havuz gibi açılır ve üzerine tereyağı konur.

 Çevresine ise sarmısaklı

yoğurt gezdirilir. Haşıl ortasına açılan yağ havuzu nedeni

 ile ayrı tabaklara

bölünmez ve tek bir kaptan yenir.

Helva : Un, yumurta, süt ve su ile hazırlanan hamur önce elde

 ufalanır. Rengi

hafif kırmızı oluncaya kadar kavrulduktan sonra içine ceviz 

katılıp üzerine

soğuk şerbet gezdirilip servis edilir.

Kaymak Helvası : Yukarıda anlatılan helvanın içine kaymak 

atılarak pişirilen

helvadır. Rengi kaymaktan dolayı daha koyu ve kıvamlıdır.

Erişte Pilavı : Evde kesilen erişte ve yeşil mercimekle 

hazırlanır. Önceden

haşlanan yeşil mercimek, erişteyle bir taşım kaynatılıp 

süzüldükten sonra

yağlanmış tencerenin tabanına patates dizilir, üzerine 

mercimekli karışım konur.

Son olarak üzerine kızdırılmış yağ gezdirilir ve patatesler 

kırmızı renk

alıncaya kadar pişirilir. Ters çevrilip servis edilen bu

 yemek, kimi zaman

patates yerine lavaş ekmeği ile de yapılır.

TEREKEME VEYA DİĞER BİR DEĞİŞLE KARAPAPAKLAR OĞUZ 

TÜRKLERİNDEN OLUP ÜLKEMİZDE BİRÇOK ŞEHRE YERLEŞMİŞ

 BULUNMAKTADIRLAR. AYRICA AZERBAYCAN , İRAN DA YOĞUN OLMAK

 ÜZERE , ERMENİSTAN İLE ÖZBEKİSTAN VE DİĞER TÜRK

 CUMHURİYETLERİ İLE AVRUPA’NIN ÇEŞİTLİ KENTLERİNDE

 YAŞAMAKTADIRLAR.

BU KONUDA EN ÖNEMLİ ARAŞTIRMACILARDAN ZİYA GÖKALP 

“TÜRKÇÜLÜĞÜN ESASLARI”,, SAYFA: 20-24 DE AŞAĞIDAKİ 

TESPİTİ YAPMIŞTIR :

TÜRKÇÜLÜK İLE TURANCILIĞIN AYIRIMLARINI ANLAMAK İÇİN

 TÜRK VE TURAN TOPLULUKLARININ SINIRLARINI BELİRLEMEK GEREKİR

. TÜRK, BİR MİLLETİN ADIDIR. MİLLET KENDİNE ÖZGÜ BİR KÜLTÜRÜ 

OLAN BİR TOPLULUK DEMEKTİR. ÖYLEYSE TÜRK’ÜN YALNIZ BİR DİLİ,

 BİR KÜLTÜRÜ OLABİLİR.

OYSA TÜRK’ÜN KİMİ KOLLARI, ANADOLU TÜRKLERİNDEN AYRI BİR DİL

, AYRI BİR KÜLTÜR YARATMAYA ÇALIŞIYORLAR. DİĞER TÜRK İLLERİ 

BİRER AYRI DİL, AYRI EDEBİYAT VE AYRI KÜLTÜR OLUŞTURMAYA 

ÇALIŞIRLARSA, TÜRK MİLLETİ’NİN SINIRLARI DAHA DARALMIŞ OLUR.

BUGÜN KÜLTÜRCE BİRLEŞMESİ KOLAY OLAN TÜRKLER, ÖZELLİKLE OĞUZ 

TÜRKLERİ, YANİ TÜRKMENLERDİR. TÜRKİYE TÜRKLERİ GİBİ 

AZERBAYCAN, İRAN VE HARİZM ÜLKELERİNİN TÜRKMENLERİ DE OĞUZ URUĞUNDANDIR.

 BUNUN İÇİN TÜRKÇÜLÜKTEKİ YAKIN ÜLKÜMÜZ 

OĞUZ BİRLİĞİ, YANİ TÜRKMEN BİRLİĞİ OLMALIDIR. 

BU BİRLİKTEN AMACIMIZ NEDİR? SİYASAL BİR BİRLİK Mİ? 

ŞİMDİLİK HAYIR! GELECEKLE İLGİLİ BUGÜNDEN BİR YARGIYA 

VARAMAYIZ. FAKAT BUGÜNKÜ ÜLKÜMÜZ, OĞUZLAR’IN YALNIZ KÜLTÜRCE

 BİRLEŞMESİDİR.

Oğuz Türkleri bugün dört ülkede yayılmış olmakla birlikte 

tümü birbirine yakındırlar. Dört ülkedeki Türkmen illerinin

 adlarını karşılaştırırsak, görürüz ki birinde bulunan bir 

ilin ya da boyun öbürlerinde de kolları vardır.

Örneğin Harizm’de Tekeler ile Sarılar’ı ve Karakalpaklar’ı

 görüyoruz. Yurdumuzda Tekeler, bir sancak oluşturacak kadar

 çoktur, dahası bir bölümü bir zamanlar Rumeli’ye

 yerleştirilmiştir. Türkiye’de sarılar özellikle Rumkale’de

 otururlar. Karakalpaklar ise Karapapak ve Terekeme adını 

alarak Sivas, Kars ve Azerbaycan yörelerine yerleşmişlerdir.

Borçalı-Kazak boyundan gelen Karapapak Türkleri, 

Kıpçak Kuman, Bulgar ve Hazar Türklerinin Ön-Asya’daki

 koludur. Borçalı ve Kazak diye iki kola ayrılırlar.

 Kafkasya’da ve yakın bölgelerde dağınık bir vaziyette

 yaşayan Karapapak Türklerine, siyah astragan kalpak

 giydikleri için komşuları bu adı vermişlerdir.

Tarih

Çıldır ve Ardahan’daki Karapaklar (ve Terekemeler) önceden 

Kuzey Azerbaycan’da, Kazah Şemsettin Khanate’nin 

Kazah ve Borçalı bölgelerindeki Debed ve Borçalı nehirleri

 boyunca yaşarlardı. 1828 yılında imzalanan Türkmençay 

Anlaşması’ndan sonra bir bölümü Kars’a ve bir bölümü de İran 

Azerbayca’ının Sulduz bölgesine, Ushnu’nun doğusuna göç etti.

 Bir başka kayda göre, Terekemeler Hazar denizi kıyısında,

 Gamri Uzun’dan Derbent’e uzanan ovada yaşarlardı.

90-100 hanelik bir Terekeme grubu, 1904 yılında Türkiye’ye 

yerleşmek için başvuruda bulundu. Bir kısmı o zaman

 Rusların elinde bulundurduğu Kars’a, bir kısmı Ağrı,

 Tutak ve Eleşkirt’e geldi; diğerleri Adana’ya 

(orada halen bir Terekeme köyü vardır), geri kalanlar ise 

1914 yılında Malazgirt’ten Sivas’ın Tutmaç,

 Büyükköy ve Kurdoğlu köylerine göç ettiler. Fakat,

 daha önce, 1877’de, Sivas’ta en az bir Terekeme köyü

 bulunmaktaydı.

Diğerleri ise 1921’de Rusların çekilmesiyle Kars’a geldiler;

 bunlar Gümrü Antlaşmasıyla gerçekleşen nüfus mübadelesiyle

 Akbaba, Tiflis, Borça ve Kazah bölgelerinden göç ettiler.

Söz konusu isimsel farklılığın nedeni, Rusların, kısmen

 Kafkasya ve kısmen de İran’dan gelip eski Aleksandropol

 bölgesine, Akhaltsike’ye ve şimdiki Gürcistan’daki

 Akhalkalaki’ye yerleşenleri tanımlamak için “Karapapaklar”

 terimini kullanmış olmalarına dayanabilir, 

oysa Akbaba Terekeme’lerinden ayırt edilmeleri için bunlar

 genel olarak 

Gürcistan Terekemeleri olarak adlandırılmaktadırlar.

VON HELLWALD’ın (1878:99) kaydettiğine göre, Rus işgalinden

 önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Terekeme & 

Karapapak yaşıyordu.

Aşağıdaki bilgiler. Dr. Orhan Yeniaras’ın “Karapapak Ve 

Terekemelerin Siyasi Ve Kültür Tarihine Giriş” 

kitabından alınmıştır. Buradan Karapapaklar ile ilgili 

aşağıdaki tarihsel bilgiyi ediniyoruz.

BORÇALI VE KAZAKLARIN KÜR BOYLARINA GELMESI

Sevgili okurlar simdi sizinle zaman içinde bir yolculuk 

yaparak M.S. II yüzyıla gidelim. Cebelitarık’tan Fırat’a 

kadar geniş bir alana Roma imparatorluğu hükmetmektedir.

 Doğuda Kür ve Aras boylarından batıda Fırat’a kadar olan

 bölgeye ise Arsaklilar hakimdir. Roma ve Iran ile siyasal 

ilişkileri olan Arsaklilar devletini Iskitler’in

 Horasan kolundan gelen Arsak isimli bir başbuğun 

yönetimindeki boy ve oymaklar kurmuştur. Bodun bazında 

teşkilatlanan arsaklilar Eski Gök dini ve Samani 

geleneklerini korumakla beraber bu yeni yurtlarında

 Hıristiyanlıkla tanıştılar.

Simdi biraz daha doğuya iç Asya’ya doğru gidelim.

 Mete’nin (Mo-Tun) kurduğu Asya Hun siyasal birliği 

parçalanmış, Hunların doğu kanadı Çin egemenliğine girmişti.

 Çiçi batıda Talas boylarında yerleşik düzene geçmeye 

çalışıyordu.

Gerek yerleşikliği gerekse Çin egemenliğini kabul etmeyen 

özgürlük ve bağımsızlıklarına düşkün kimi Hun boy ve 

Uruglari ise batıya doğru hareket etmeye başladılar. 

Asya Hunlari’nin sahneden çekilmesi ile Çin Denizi’nden

 Kafkaslar’a kadar geniş alanda büyük bir otorite boşluğu 

belirmişti.

Bir taraftan göç hareketlerinin yerleşikler üzerinde yapmış

 oldukları tahribat diğer taraftan ise kendilerine yeni

 yurt bulmak isteyenlerle, yurtlarını korumak isteyenler 

arasındaki kanlı mücadeleler bozkırda yasamı güçleştiriyordu.

İste bu bunalımlı yıllarda kuzeyden Kafkaslar’i asarak

 Kür Irmağı boylarına iki yeni Türk boyu geldi. “Borçali”

 ve “Kazakli” olarak anılan bu boylar, bugün Terekeme 

olarak bilinen Türklerin atalarıdır. At sürüleri (Yılkı)

 ve koyun besiciliği yapan bu boylar siyah astragan kalpak 

giydiklerinden komşuları tarafından “Karapapaklar” diye 

anılmaya başlandılar. Kür boylarındaki egemenliklerini

 pekiştirmek isteyen Karapapaklar Tiflis, Nahcivan,

 Karabag, Loru, Ahir- kelek, Gence ve Sirvan dolaylananda

 yurt tuttular.

Bulundukları bölgede bir çok yer ve akarsu, dağ ve ovalara 

kendi adlarını verdiler. Bugün Gümrü’nün kuzeydoğusundan

 çıkarak Kür’e karışan Borçali Çayı ile Pembek dağından 

çıkarak Arasa karışan ”Kazak Çayı” isimleri ile bu yılların 

hatırasını taşırlar

Karapapaklar komşuları Arsaklilarla dostça geçinemezlerdi.

 Zaman zaman sınırı geçerek komşularına yağma akınları 

düzenlerlerdi. Dede Korkut hikayelerinden bazıları konularını

 bu iki Türk toplumu arasındaki savaşlardan almıştır.

 Örneğin “Salur Kazan” hikayesinin bas kahramanı Ulas oğlu

 Salur Kazan Arsakli hükümdar sülalesindendir. Arsaklilarla 

Karapapaklar arasında izleyebildiğimiz ilk savaş M.S. 

200 yılında cereyan etmiştir. Karapapaklar Surhan isimlik

 bir başbuğun idaresinde Kür Irmağını geçerek Arsakli 

ülkesini yağmaladılar. Durumu öğrenen Arsak hükümdarı 

Ulas onları takip ederek Derbent Geçidi’hde (Demirkapi

) yakaladı. Bu iki Türk toplumu arasında yapılan çetin

 ve kanlı savaşta Karapapaklar, büyük kayıplar vermelerine

 karsın Arsak hükümdarı, Ulasi’da okla vurarak öldürdüler.

 Karapapaklar üslerine dönerken hükümdarları ölen 

Arsaklilar’da onları takip edemediler.

Tarihin akısı içerisinde Karapapaklarla Arsaklilar arasındaki

 ikinci büyük savaş M.S. 300 yılında gerçekleşti. 

Karapapak birlikleri Aras’i geçerek, Karabag, Mus, Erzurum

 ve Ahlat’a kadar Arsakli topraklarını istila etmişlerdi. 

Bunun üzerine Arsakli hükümdarı Tridat’in yönettiği

 ordularla Karapapaklar Karkarli (Gogarli) ovasında 

karsılaştılar. Her iki tarafın da çok kayıplar verdiği 

bu savaşta Arsakli komutanlarından “Ardovazd” ile 

Karapapak başbuğu savaş alanında öldüler. Bundan sonra

 Karapapaklar işgal ettikleri Arsakli topraklarını 

terk ederek Erzurum’a (Garin) kadar çekilmek zorunda kaldılar

.

Karkarli Savaşından sonra da Arasakli ve Karapapak

 ilişkilerinde kalıcı bir dostluk gelişmedi. Zaman zaman

 taraflar birbirlerine çok pahalıya mal olan yağma akınları 

düzenlediler. Her iki taraf içinde son derece yıpratıcı olan 

bu akınların hızı, bölgede 

Hıristiyanlığın yayılmaya başlaması üzerine azalmaya başladı.

”

DilEsas olarak Karapapak dili Azeri dili ile aynıdır.

 Bu Batı (oğuz) dillerinden biridir.

 Türkiye’de bu dil hâlâ güçlü görüldüğü kadarıyla

 asimilasyona uğrayıp Doğu Anadolu lehçelerine karışmıştır.

DinDin İslamdır ve yoğun olarak Karapaklar Hanbeli 

mezhebindendir yani Sünni’dir. Ülkemizde alevi 

Terekemeler’in olduğu da bilinir. 

Doç. Dr. İbrahim ARSLANOĞLU’nun ÇUBUK YÖRESİ ALEVÎ OCAKLARI

 VE KURUCULARI 

isimli tezinde bu konuda şöyle bir tespit 

mevcuttur :

Kalender Veli, erik yiyen babasının boğazında bu eriğin

 kalması üzerine köy çayına koşar ve suyu elindeki selesine

 katarak dökmeden getirir ve kerametini gösterir. Köyün eski 

adı Çevlik Ağzı iken bu olaydan sonra zamanla Sele olarak 

değişmiştir (a.g.e:61-62).

Yine rivayete göre Kalender Veli, zaman ve mekanı aşarak 

Mekke’ye gidip orada cuma namazını kıldırmıştır.

 Gerek Çavundur ve gerekse Kargın aşiretlerinin imamı

 olarak kendisini kabul ettirmiş, onları görüp gözetlemiş,

 sorunlarını akıl ve mantık çerçevesinde çözmüştür. 

Ayrıca Kalender Veli, Doğu Anadolu’daki 

Terekeme Türkleri’nin de piridir. 

Zamanla Kalender Veli evlâtları tarafından görülüp 

gözetilmedikleri için bu bağ kopmuştur. Günümüzde Terekeme 

Türkleri’nin oynadıkları Kalender Barı, vaktiyle pirleri 

Kalender Veli’yi karşılamak için oynadıkları oyundan

 kalmıştır (a.g.e:63,71,72.).

Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında Kalender

 Veli’nin büyük katkısı olmuştur. Bu yardımlarından dolayı, 

(günümüzde Cücük Çiftliği olarak bilinen) Cücük ve Taşpınar 

köyleri civarını 4. Kılıçarslan fermanla ona vermiştir 

(a.g.e:98-99).

DağılımKarapapaklar, Türkiye’nin Ağrı, Akyaka, Ankara,

 Ardahan, Arpaçay, Çıldır, Digor, Iğdır, İstanbul, İzmir,

 Kars, Kağızman, Muş, Susuz, Selim, Sarıkamış, Sivas,

 Azerbaycan’ın Sulduz bölgesi, Ermenistan’ın Ağbaba bölgesi,

 İran Devleti kuzey bölgesi, Türk Cumhuriyetlerinde

 ve Avrupada dağınık şekilde yaşamaktadırlar.

Özellikle Ardahan’ın Çıldır ilçesinde yoğunlaşmaktadır;

 Çıldırlıların söylediklerine bakılırsa tüm köyler 

Karapapak ya da Terekemedir; en yoğun şeklinde 

bulundukları ikinci yer Arpaçay ilçesidir.

 Orada köy nüfusunun yarıdan fazlasını oluşturmuşlardır.

 Ayrıca Kars merkez ve Selim, Kağızman ilçelerinde 

bulunurlar. Kavkazskiy Kalender’e (1910) s. 546, bakılırsa,

 o zamanlar 99 Karapapak köyü vardır ve bunların 63’ü Kars

 yöresinde, 29’u Ardahan’da ve 7’si Kağızman’daydı.

Rusların 1877’de Kars’ı işgal etmelerinden sonra, 

içlere doğru çekilen Karapapaklar Sivas, Tokat ve Zile’de

 köyler oluşturmuşlardır. Bunlardan biri olan Acıyurt, 1877

’de hali hazırda Karapapak nüfusuna sahiptir. Ayrıca Kayseri

’de iki köyün (Pınarbaşı ve Sarız)

 Karapapak nüfusuna sahip olduğu kaydedilmiştir.

Çıldır ve Arpaçay’daki Karapapak ve Terekemeler,

 sığırtmacılarını ve çobanlarını Çıldır’ Gölü’nün batı ve

 doğusundaki yaylalara gönderirler; fakat diğer

 köylüler evlerinde kalırlar. (SÖZER 1972)

İlk Türklerden İtibaren Terekeme Tarihi

Oğuzlar, Oğuz Boyu

Bugün; Türkiye, Balkanlar, Âzerbaycan, İran, Irak ve

 Türkmenistan’da yaşayan Türklerin ataları olan büyük

 bir Türk boyu. Oğuzlara, Türkmenler de denir.

Oğuz kelimesinin türeyişiyle ilgili çeşitli fikirler ileri

 sürülmüştür. Kelimenin boy, kabile mânâsına gelen “Ok” ve 

çokluk eki olan “z”nin birleşmesinden “Ok-uz” (oklar, koylar)

 anlamında olduğu ileri sürüldüğü gibi, oyrat (haşarı,

 yaramaz) kelimesinin eş anlamlısı olduğunu iddiâ edenler 

de vardır. Ancak kelime, Anadolu ağızlarında “halim selim,

 ağırbaşlı” mânâlarına da kullanılmaktadır.

 Arap kaynaklarında ise “guz” veya “uz” şeklinde geçmektedir.

İlk zamanlar Üçok ve Bozok adlarıyla iki ana kola ayrılmış 

olan Oğuzlar, daha sonraki devirlerde, Dokuz Oğuz, 

Altı Oğuz, Üç Oğuz adlarında boylara da ayrıldılar. Oğuzlar,

 yirmi dört boydan meydana gelmişti. Bunlardan on ikisi

 Bozok, on ikisi Üçok koluna bağlıydı. 

Tarihçiler, hazırladıkları cetvellerde 

Oğuz boylarının adlarını, sembollerini ve ongunlarını 

(armalarını) göstermişlerdir. Buna göre, Bozoklar; Kayı,

 Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazır, Dodurga, Döğer,

 Yaparlu, Afşar, Begdili, Kızık, Kargın; Üçoklar ise; 

Bayındır, Peçenek, Çavuldur, Çepnî, Salur, Eymur, 

Ala Yundlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva, 

Kınık boylarına ayrılmışlardı. Bugün Türkiye’de yirmi dört 

Oğuz boyuna ait işaret ve yer adlarına çok rastlanmaktadır.

Oğuz adına ilk defa Yenisey Kitabelerinde rastlanmaktadır. 

Barlık Irmağı yöresinde bulunan bu kitabelerde;

 “Altı Oğuz budunda” sözü yer almaktadır. Öz Yiğen 

Alp Turan adlı bir beye ait olan bu kitabelerin yazıldığı

 devirde, Oğuzlar, Göktürklerin hakimiyeti altında altı boy

 hâlinde Barlık Irmağı kıyılarında yaşamakta idiler.

Altıncı yüzyıldan itibaren Göktürklerin idaresinde toplanan

 Türk kabilelerinden bir kısmı gibi Oğuzlar da kendi 

aralarında birlik kurarak Tula-Selenga ırmakları bölgesinde 

Dokuz-Oğuz Kağanlığını meydana getirdiler. 

Göktürk kağanlığının, Kutlug Şad (İlteriş Kağan)

 tarafından 682’de ikinci defa kurulmasından sonra,

 Göktürkler, hâkimiyetlerini kabul etmeyen

 Oğuzlar üzerine yürüdüler. Tula Irmağı kıyısında yapılan

 kanlı bir savaşta, Oğuzlar yenildiler. Fakat, Göktürklerin 

hâkimiyetini kabul etmediler. İlteriş Kağan, Oğuzlar üzerine

 birçok sefer düzenledi ve Baz Kağanı öldürdü. 

Oğuzların merkezi Ötüken ve çevresini ele geçirdi. 

Bu yenilgi karşısında İlteriş Kağan’ın hâkimiyetini

 kabul etmek zorunda kalan Oğuzlar, Göktürklerin 

Kırgız seferine katıldılar. Göktürk hakanlarından 

Bilge Kağan zamanında isyan ettiler. Bir sene içinde bir 

kaç defa harbe giren Oğuzlar; yenilerek, geri çekildiler.

 Daha sonra Dokuz-Tatarlar ile ittifak kurarak 

Göktürklerle mücadele ettilerse de yine bozguna uğrayarak,

 Çin taraflarına göç ettiler. Bir müddet sonra tekrar eski 

yurtlarına döndüler. Bu mücadelelerde zayıflayan Göktürkler

, 745’te Uygurlar tarafından yıkıldı. Bu esnada 

Uygurlara yardım eden Oğuzlar,

 Uygur Devletinin dayandığı başlıca boylardan biri oldu.

 Uygurlarla birlikte Basmıl ve Karluklar’a karşı savaştılar.

 Fakat zaman zaman Uygurlara karşı da isyan etmekten geri

 durmadılar. Eski müttefikleri Dokuz-Tatarlar ile birleşerek

 Uygur Kağanı Moyunçur’a karşı cephe aldılar. Zaman zaman 

Çin’e gittiler. Daha sonra Çin’den çıkarak eski yurtlarına 

döndüler. Uygur Devletinin yıkılması üzerine batıya göçerek

 Sir Derya (Seyhun) kıyılarına ve onun kuzeyindeki

 bozkırlara yerleştiler. Onuncu yüzyılda, 

göçebe hayatı yanında, yerleşik bir hayat sürmeye de

 başladılar. Göçebe Oğuzlar, daha ziyade koyun, at,

 deve, sığır yetiştiriciliği ve ticaretle uğraşıyorlardı.

 Yerleşik Oğuzlar ise, Sabran (Karacuk), Suğnak, 

Karnak, Sütkent gibi şehirlerde oturuyorlardı. 

Onuncu asırda henüz Müslüman olmamış olan Oğuzlar,

 inanışları gereği bir takım ibadet ve âyinleri 

yerine getiriyorlardı. Ancak yaşayış bakımından 

İslâmiyet’e uygun tarafları vardı. Soy temizliğine 

ehemmiyet verirlerdi. Bilhassa zina gibi suçların cezası

 ölümdü.

Onuncu asrın başlarında Oğuzlar, Mâverâünnehir çevresinde 

yerleşip, Yabgu denilen hükümdarın idare ettiği bir devlet

 kurdular. Devlet ve millet işlerinin bir mecliste istişare

 edildiği ve subaşı denilen ordu kumandanı, Yabgu’nun vekili

 ve nâibi olan tegin, İnal ve Tarkan unvanlarını taşıyan 

memurlar vardı. Oğuzların bu sıradaki başşehirleri,

 Sir Derya kıyısındaki Yeni Kent idi. Yabgu Devleti 

zamanında Oğuzlar, Üçok ve Bozok diye iki kısma 

ayrılmışlardı.

Onuncu asrın sonlarında İslâm dînini kabul ederek iyice 

güçlenen Oğuzlar, komşuları Peçenekler ve Hazarlar ile 

savaşlar yaparak onları yendiler. Fakat 11. yüzyılı

n ortalarında, Oğuzların İslâm dînini kabul etmemiş olan 

bir kısmı, Kıpçaklar’ın baskısıyla yurtlarını terk ederek 

Karadeniz’in kuzeyinden Tuna boylarına, oradan da 

Balkanlara indiler. İslâm dînine girmedikleri için 

etraflarını saran Hıristiyan devletlerin baskısıyla kısa

 zamanda benliklerini kaybederek, örf, an’ane ve

 geleneklerini unuttular. Eriyip, yok oldular. 

Geri kalanları da Bizans hizmetine girdiler. 1071’de yapılan

 Malazgirt Meydan Muharebesi’ne Bizanslıların yanında

 katıldılar. Fakat çok geçmeden Selçuklular tarafına 

geçtiler.

İslâm dînini kabul eden Selçuk Bey’in idaresindeki Oğuz

 boyları ise, Oğuz Yabgu Devleti hükümdarının, kendilerine

 kötülük yapacağından çekinerek, yurtlarından ayrılıp İslâm

 diyarı olan Horasan taraflarına gittiler. Mâverâünnehir’de

 kalan diğer Oğuz boyları da, Kıpçakların hücum ve baskıları 

sonunda dağıldılar. Böylece Oğuzlar Devleti yıkıldı. 

Yerlerinde kalan Oğuzlar ise Karaçuk dağları bölgesinde,

 Mangışlak’da ve Seyhun Nehri kıyılarında yerleştiler.

 Daha sonra Karahıtayların ve Karlukların baskısı 

netîcesinde, Horasan’a gelip Selçuklulara tâbi oldular.

Selçuk’un büyük oğlu Arslan İsrâil, Horasan’da hâkimiyet 

kurup, diğer Oğuz boylarını idaresi altında topladı.

 Daha sonraları, Tuğrul ve Çağrı Beyler idaresindeki 

Selçuklular, Sâmânoğulları ile ittifak kurarak,

 Karahanlılar’a ve Gazneliler’e karşı mücadele ettiler.

 Selçukluların başarılı idareleri sebebiyle pek çok Oğuz 

boyu onların hâkimiyetinde toplandı.

 Birçokları yerleşik hayata geçti.

Selçuklu Devletinin kurulmasında esas rolü oynayan Oğuzlar 

ve diğer Oğuz boyları, 11. yüzyılın ikinci yarısından 

itibaren akın akın İran, Irak, Anadolu ve Suriye’ye doğru 

yayıldılar. Selçuklu Devletinin sınırlarını Ceyhun Nehrinden

 Akdeniz’e kadar genişlettiler. İslâmiyet’i kabul etmeden

 önce dünyevî maksatlar ve kuru cihangirlik için çalışan,

 harp eden ve soylarının temizliğiyle tanınan Oğuzlar, 

İslâm dînini kabul ettikten sonra, Allahü teâlânın yüce 

dîni olan İslâmiyet’i yaymaya gayret ettiler. Gittikleri

 yerlerde doğruluğun, adaletin, ilmin ve medeniyetin

 savunuculuğunu yaptılar. İnsanlara hizmet etmek, ilmin ve

 medeniyetin yayılmasını sağlamak için pek çok cami, medrese,

 kervansaray, hamam ve köprü yaptırdılar. Büyük Selçuklu, 

Türkiye Selçukluları, Akkoyunlular, Salgurlular,

 Artukoğulları, Karamanoğulları, Ramazan oğulları,

 Dulkadiroğulları ve Osmanlı devletlerini kurarak 

İslâm dîninin yayılmasına hizmet ettiler. İslâmiyet’in ve 

Müslümanların yok edilmesi için çalışan Haçlılara karşı

 parlak zaferler kazandılar. İslâmiyet’e, ilme ve adalete 

karşı olan ortaçağ Avrupa’sına pek çok yenilikleri götürdüler.

 Dokuz yüz sene boyunca, kurdukları devletlerin sınırları

 içinde yaşayan bütün unsurlara karşı İslâm dîninin 

emirleri doğrultusunda hareket ederek, hizmet ettiler. 

Bugün Türkiye, Âzerbaycan, İran, Türkmenistan, Afganistan, 

Irak ve Suriye’de yaşayan Türkler, Oğuzların neslindendir.

Oğuz teşkilâtı, yirmi dört boyun çıkardığı sülâleler 

ve meşhûr şahsiyetleri:

Boz-Oklar: Dış Oğuzlar da denip, Sağ kolu teşkil ederler.

 ( Oğuz Kağan Destanı)

1. Gün-Alp/Gün-Han: Sembolü şâhin. Oğulları: a) Kayıg/Kayı

-Han: “Sağlam, berk” mânâsındadır. Üç kıta ve yedi denize

 altı yüz yıldan fazla hâkim olan Osmanlı sülâlesi bu

 boydandır. Kayı Boyundan Ertuğrul Gâzi ve her biri birer

 müstesnâ şahsiyete sâhip, çoğu dâhî, cihangir, kumandan, 

şâir ve sanatkâr olan Osmanlı sultanları, Kayı Han neslinin 

kıymetini göstermeye kâfidir. b) Bayat: “Devletli, nîmeti

 bol” mânâsındadır. Maraş ve çevresine hâkim olan 

Dulkadiroğulları, İran’da Kaçarlar, Horasan’da Kara Bayatlar,

 Maku ve Doğubeyazıt hanları, Kerkük Türkmenlerinin çoğu, bu

 boydandır. Dede Korkut kitabını 1480’de Hicaz’da yazan 

Tebrizli Hasan ve meşhûr şâir Fuzûlî bu boydandır.

c) Alka-Bölük/Alka-Evli: “Nereye varsa başarı gösterir”

 mânâsındadır. Türkiye ve Âzerbaycan’daki Alaca,

, Alacalılar adı taşıyan yerler bu boyun hatırasıdır.

d) Kara-Bölük/Kara-Evli: “Kara otağlı (çadırlı)” 

mânâsındadır. Karalar ve karalı gibi coğrafî yer

 adları bunlardan kalmadır.

2. Ay-Alp/Ay-Han: Sembolü kartal. Oğulları:

a) Yazgur/Yazır: “Çok ülkeye hâkim” mânâsındadır. 

Ab-Yabgu devrindeki Yenibent Yabguları, Batı Türkistan’daki 

Cend Emirleri, Kara-Daş denilen Horasan Yazırları, 

Ahıska’dan aşağı Kür boyundaki Azgur-Et (Azgur Yurdu) 

Kalesi, Kürmanç Kürtlerinin Azan Boyu,

 Toroslardaki Gündüzoğulları Hanedanı bu boydandır.

b) Tokar/Töker/Döğer: “Dürüp toplar” mânâsındadır. 

Yenikentli Vezir Ayıdur, Harput-Diyarbakır-Mardin hâkimleri,

 Artuklular, Sincar-Siverek, Suruç arasında hâkim eski 

Caber Beyleri, Memluklar devrinde Halep Döğeriyle Hama 

Döğerleri, bugünkü Mardin-Urfa arasında yirmi dört oymaklı

  Kürt Döğerleri, Hazar Denizi doğusundaki Saka Boyu 

Takharlar; Şavşat’taki Ören kale, To-Kharis ve Malatya’nın 

Tokharis bucağı, Dağıstan’daki Digor ve Kars ve 

Arpaçay sağındaki Digor kazası bu boydan hatıradır.

c)Totırka/Dodurga/Dödürge: “Ülke almak ve hanlık yapmak” 

mânâsındadır. Sivas doğusundaki Tödürgeler bu boydandır.

d) Yaparlı: “Misk kokulu” mânâsındadır. Zaza Çarekliler ve

 misk ticareti yapan Yaparı Oymağı bu boydandır.

 Yaparı Oymağının Akkoyunlu ve Giraylı 

camilerinin mihrap duvar harcına bu güzel ıtriyattan 

kattıklarından hâlâ hoş kokmaktadır. Diyarbakır ve Kırım’

da hatıraları vardır.

3. Yıldız-Alp/Yıldız Han: Sembolü tavşancıl. Oğulları:

a) Avşar/Afşar: “Çevik ve vahşî hayvan avına hevesli” 

mânâsındadır. Hazistan Beyleri, Konya’daki Karamanoğulları,

 İran’daki Avşarlı Nâdir Şah ve hanedanı, Ürmiye ve Horasan

 Afşarları bu boydandır.

b) Kızık: “Yasakta pek ciddi ve kuvvetli” mânâsındadır.

 Gaziantep, Halep ve Ankara çevresindeki Kızıklar,

 Doğu Gürcistan’da ve Şirvan batısındaki ovaya 

Kızık adını verenler bu boydandır. c) Beğdili: “Ulular gibi

 aziz” mânâsındadır. Harezmşahlar, Bozok/Yozgat-Raka/Halep 

çevresindeki Beğdililer, Kürmanç Badılları bu boydandır.

d) Karkın/Kargın, “Taşkın ve doyurucu” mânâsındadır.

 Akkoyunlu-Dulkadiroğlu ve Halep-Hatay bölgesindeki 

Kargunlar, Doğu Anadolu ve Âzerbaycan’daki ilkbaharda 

eriyen karların suları ile kopan sel ve su kabarmasına da 

Kargın/Korkhun denilmesi bu boyun adındandır.

Üç-Oklar: İç Oğuzlar da denilip, sol kolu teşkil ederler.

1. Gök-Alp/Gök Han: Sembolü sungur. Oğulları:

a) Bayundur/Bayındır: “Her zaman nîmetle dolu yer”

 mânâsındadır. Akkoyunlular sülâlesi,

 İzmir’den Âzerbaycan’daki Gence’ye kadar Bayındı

r adlı yerler bu

 boydan gelir.

b) Beçene/Beçenek/Peçenek: “İyi çalışkan, gayretli”

 mânâsındadır. Karadeniz kuzeyi ile Balkan Yarımadasına

 göçen ve 1071 Malazgirt ile 1176 Miryokefalon Meydan 

Muhârebelerinde Bizanslılardan ayrılarak Selçuklular

 safına geçen Peçenekler, Dicle Kürmançlarının iki ana

 kolundan güneydeki Beçene Kolu, Ankara-Çukurova

 Halep bölgelerindeki Türkmen oymaklarından

 Peçenekler bu boydandır.

c) Çavuldur/Çavındır: “Ünlü, şerefli, cavlı” mânâsındadır. 

Türkmenistan’da Mangışlak Çavuldurları, Çorum çevresindeki

 Çavuldur ve Anadolu’daki Çavdar Türkmen oymakları, 

Erzurum ve çevresindeki Çoğundur adlı köyler bu boyun 

adından gelmektedir.

d) Çepni: “Düşmanı nerede görse savaşıp hemen çarpan, 

vuran ve hızlı savaşan” mânâsındadır. Rize-Sinop arasındaki 

çok usta demirci Çepniler ve Çebiler, Kırşehir, Manisa-

Balıkesir çevresindeki ve Kars ile Van bölgelerinde 

Türkmen Oymağı Çepniler bulunmaktadır.

2. Dağ-Alp/Dağ Han: Sembolü uçkuş. Oğulları:

a) Salgur/Salur: “Vardığı yerde kılıç ve çomağı ile 

iş görür” mânâsındadır. Kars ve Erzurum hâkimi Salur

 Kazan Han Sülâlesi, Sivas-Kayseri hükümdarı âlim ve şair

 Kadı Burhâneddin Ahmed ve Devleti, Fars Atabegleri,

 Salgurlular, Horasan’daki Teke-Yomurt ve Sarık adlı

 Türkmenlerin çoğu bu boydandır.

b) Eymür/Imır/İmir: “Pek iyi ve zengin” mânâsındadır.

 Akkoyunlu, Dulkadirli ve Halep Türkmenleri içindeki 

Eymürlü/İmirlü oymakları, Çıldır ve Tiflis’teki iyi

 halıcı ve keçeci Terekeme Oymağı bu boydandır.

c) Ala-Yontlup/Ala-Yundlu: “Alaca atlı, hayvanları iyi”

 mânâsındadır. Yonca kelimesi bu boyun hatırasıdır.

d) Yüregir/Üregir: “Daima iyi iş ve düzen kurucu” 

mânâsındadır. Orta Toros ve Çukurova Üç-Oklu

 Türkmenlerinin çoğu, Adana’daki Ramazanoğulları 

bu boydandır.

3. Deniz Alp/Deniz Han: Sembolü çakır. Oğulları:

a) Iğdır/Yiğdir/İğdir: “Yiğitlik, büyüklük” mânâsındadır.

 İçel’in Bozdoğanlı Oymağı, Anadolu’da yüzlerce yer adı

 bırakan İğdirler, İran’da büyük Kaşkay-Eli içindeki 

İğdirler ve Iğdır adı, bu boyun hâtırasıdır. b) Beğduz

/Bügdüz/Böğdüz: “Herkese tevâzu gösterir ve hizmet eder

 mânâsındadır. Dicle Kürtleri ilbeği olup, Hazret-i 

Peygamber’e elçi giden (622-623 yılları arasında Medîne

’ye varan), Bogduz-Aman Hanedanı temsilcisi ve Kürmanç’ın

 iki ana kolundan Bokhlular/Botanlar, Yenikent-Yabgularından

 onuncu yüzyıldaki Şahmelik’in Atabegi Kuzulu, 

Halep Türkmenlerinden Büğdüzler bu boydandır.

c) Yıva/Iva: “Derecesi hepsinden üstün” mânâsındadır.

 Büyük Selçuklu Sultanı Melikşâh (1072-1092) devrinde 

Suriye ve Filistin’i feth eden Atsız Beğ, 12. yüzyılda

 Hemedân batısında Cebel bölgesi hâkimleri Berçemeoğulları,

 Haçlıları Halep çevresinde yenen Yaruk Beg,

 Güney-Âzerbaycan’daki Kaçarlu-Yıva Oymağı bu boydandır.

 Ankara’da çok makbul yuva kavunu bu boyun yerleştiği

 ve adları ile anılan köylerde yetişir.

d) Kınık: “Her yerde aziz, muhterem” mânâsındadır.

 Büyük ve Anadolu Selçuklu devletleri, Orta Toroslardaki 

Üçoklu Türkmenler, Halep-Ankara ve Aydın’daki Kınık Oymakları

 bu boydandır.

Terekemelerin Kullandıkları Atasözleri

Çiğnenen sakkız tez çürüyer

Pehlivan güreşte belli olar

Vuran oğul atıya bakmaz

Yaz gününün yağışı, ermeni arvadın doğuşu

Lotuynan gezen Lotu olar

Allah dağına bakar kar verir, bağına bakar bar verir

At ölür tayı kalır, namerdin neyi kalır

Derdini vaktinde ağla

Ağlamayan uşağa papa vermezler

Kalkan öküz yatan öküzün başına pisler

El elinden gül derme, öz elinnen diken yon

İnsaf dinin yarısıdır

Yetime öğüt veren çok olur, ekmek veren az olur.

Sevildiğin yere çok gitme

Hesabini bilmeyen kasabın elinde kalır masat

Kız bibiye, oğlan dayıya benzer

Deli kuyuya bir taş attı, kirk akıllı inandı

Arvat erini rezil de eder vezir de

Eşek kanır at yiyer

Herkes kendi evinin kıblesini bilir

Akıllı düşünene kadar, delinin oğlu olur

Ersiz arvat yularsız ata benzer

Yumurtana göre gıgılla

Yapı taşı yerde kalmaz

Tavuk su içer Allah’’a bakar

İtinen çuyala girilmez

İt korktuğu tarafa ürür

Çağrılan yere erinme, çağrılmayan yere görünme

Desinler ki haçonun hançeri var. Taş yerinde ağırdır

Garga nedir gaziği ne ola, pire nedir büzüğü ne ola

Yetimi döveceğine üstünü cır

Yatan aslandan, gezen tilki iyidir

Ayının yüz oyunu bir armudun başınadır

Gönlü balık isteyen soğuk suda ıslanır

Kendine umaç uvalamıyor, ele kesme kesecek

Herkes sakız çiğner, ama kürt kızı tadını çıkarır

Dereden geçerken at değiştirilmez.

Dırdırcı kadın adamın ömrünü yer

Herkese yanaşan köpek, kapı beklemez

Bir malın başında sahibi gerek.oğlu da değil babası gerek

Puğarının eğriliğine bakma, dumanın düz çıkmasına bak

Terekemeler’in Demografik Dağılımı

Bugün bilhassa Çıldır ve Arpaçay ilçeleri başta olmak üzere 

Selim Kağızman gibi

ilçelerde ve Kars Merkez’de pek çok Terekeme bulunmaktadır.

 Kars ve Ardahan’da

100 civarında Terekeme köyü bulunmaktadır.

 Terekeme nüfüsunun önemli bir kısmı

büyük şehirlere göç etmiştir. Bunlar; İstanbul, 

Ankara ve Bursa’da yoğun olarak

ikamet etmektedirler.

HER NE KADAR YAPTIĞIMIZ ARAŞTIRMALARA SAYGI DUYSAK'TA

 GEREKEN BİLGİYİ YAZIMIZIN BAŞINDA AKTARMA İHTİYACI DUYUYORUM

 QARAPAPAK KAVMİ HANEFİ MESHEBİNE BAĞLILIK GÖSTERMİŞ!

 ŞİA OLARAK BİLİNMEMELİDİR..! 

BU KONUDA HASSASLAR AYRICA QARA PAPAX ADININ TARİHÇESİNİ 

KENDİ KAYNAKLARIMA DAYANARAK ŞÖYLE TARİF EDEBİLİRİM 

MÜSLÜMANLIK  HZ MUHAMMED AS VS TARAFINDAN DAVET

 BAŞLATILDIĞINDA 

İLK KABUL EDEN KAVİMLER DEN DİRLER.. ZİYARETE GİTTİKLERİNDE

 RESUL ALLAH KENDİLERİNİN YOLLARI UZAK OLDUĞU İÇİN

 YANLARINA DERİ VERMELERINI SAHABEYE BELİRTMİŞ ,

YOLDA DERİLERİNDEN AYAKABI (ÇARIK) YAPMALARI İÇİN ALDIKLARI

 DERİLERİ YOLDA ..AYAKKABILARI KIZGIN KUMLARDA YIRTILMASINA

 RAĞMEN... ! BU DERİLERİ 

RESUL ALLAH'IN HEDİYESİ OLDUĞU İÇİN (ÇARIK) AYAKKABI 

DEĞİLDE BAŞLARINA PAPAK YAPTIKLARINDAN...

 ÜLKELERİNE PAPAXLA GELDİKLERİ İÇİN ÇEVRE HALKLARI 

BU HACILARI 'NI" QARAPAPAX DİYE ADLANDIRMIŞTIR ,

Günümüzde Gürcistan sınırları içerisinde yeralan Borçalı vilayeti

 Karapapak 

(Terekeme) Türklerinin ana vatanıdır. Kırım‟a sığınan

 Kıpçaklar ise tehlikenin

 devam etmesi sebebiyle Suğdak üzerinden deniz yoluyla 

Güney ve Kuzey 

Karadeniz kıyılarına gelmişler ve buralarda günümüze kadar yaşamlarını 

sürdürm

üşlerdir. Örneğin Ahılkelek, Ardahan, Ardanuç, Oltu, Tortum,

 Şavşat ve 

Artvin bölgesinde oturan yerli halkların konuştukları Türkçe

 Kıpçak ağzıdır.

 Ayrıca sarı saçlı,

 renkli gözlü, uzun boylu olan bu bölge insanlarının 

Kıpçak tipine 

benzemesi ve Kıpçakların güzelliğini günümüze kadar 

taşıdıkları inkâr edilemez. Karapapak (Terekeme) 

Türklerinin atalarından birinin Kıpçaklar 

olduğu gerçektir. Kaldı ki Karapapak Türklerinin 

konuştukları dilde 

günümüzde birçok Kıpçakça kelime bulunmaktadır. 

Ayrıca Karapapaklar

 Kıpçak-Oğuz karışık ağzıyla konuşmaktadırlar.

TEREKEME-KARAPAPAK TÜRKLERİ

Terekemeler'e ayrıca ″Karapapak″ta denmektedir. 

Türkler arasında başa 

takılan başlıklara izafeten, urug, boy ve oymak isimlerine

 rastlanmaktadır. 

Mesela, siyah başlık (papak, kalpak) giyen bir Türk 

boyunun adı ″Karakalpak″

 veya ″Karapapak″ tır (Karapapaklar, İslam Ansiklopedisi:

470).Buhara 

Mektebine mensup bir sünni tarikatı da ″Yeşilbaş″

 olarak adlandırılmaktadır. 

Türkiye‟de ″Karabörk (Ölmez, 2002) 6″, 

″Karabörklü″, Kızılbörklü″ (Sümer, Aydınoğullarının 

″kızıl renkli börk

″ giydiklerini yazmıştır. Eyüpoğlu,

 1987:262, 275, 277, 279, Melikoff, 2004, s, 33-35, 63-86; Avcıoğlu, 

1997:2239-2240, 1884, 154; Joseph Von Hammer, 1990, s:8; 

Başgöz, 

2003:92, Çetinkaya, 2005:424-446; Akdağ, 1975:15) , 

″Akbaşlı″ ve ″

Akbaşlar″ isimleri ile pek çok köy bulunmaktadır (Eröz,

 1990:81-82; 

Fığlalı, 1989:9-10; Behnan, 1964:254).Bu da büyük ihtimalle 

o dönemde 

kalpak giyen Kafkas Türklerine verilen addır. Karapapaklar,

 Şah İsmail'in 

babası Şeyh Haydar'ın müridlerine giydirdiği, on iki imamın 

adı yazılı 

on iki dilimli ″taç″ adlı kızıl kavukları reddederek 

Sünniliklerini belirtmek

 üzere ısrarla ″kara papak″ giymişlerdir (Kırzıoğlu, 

1998:467; 

Caferoğlu-Yücel, 1976:1118).

 

 

Dil özelliklerinden hareketle, Terekemelerin, Türkmen ve

 Kıpçak karışımı 

bir boydur (Ercilasun, 1983:41; Caferoğlu, 1988:70; 

İslam Ansiklopedisi, Karapapaklar:470; Dündar-Çetinkaya,

 2004:411).Şöyle ki Terekeme ağızlarını incelediğimiz

 zaman iki hatta bazen üç şekilli biçimlere rastlarız. 

Örneğin, 

″bana″ kelimesi Terekeme ağızlarında, Azerilerde olduğu gibi

 ″mene″, 

Türkmenlerde olduğu gibi ″manga″ (buradaki ng sesleri 

aslında damak ″

n″si şeklindedir) ve Kıpçak lehçelerinde olduğu gibi 

″maa″ ″maga″ şeklinde 

oluşudur. Terekemelerin ağızları, Azerbaycan'ın Gence 

ağzına pek yakındır.

 Bunlar, tek heceli kelime sonundaki ″b″leri ″v″ye ve 

″b″leri ″f″ye, gerundium

 eki olan ″b″leri yine ″f″ye ve kelime ortasındaki 

″c″leri ″j″ye çevirmektedirler.

 Terekeme ağızlarında ″geleceğim″ manasına ″gelecem″

 ve ″gelejjem″

 kelimeleri kullanılır. Bunların da ikincisi, Oğuz/Türkmen 

lehçesinin aksine 

″j″ sesini tanıyan (Kazakçada ″yıl″ yerine ″jıl″ denir) 

Kıpçak lehçelerinin 

özelliğini göstermektedir (Kurat, 1992:84; Karaman,

 2007:98, 99; Şiraliyev,

 1962:16, 18, 19, 20, 224) 7.

Terekemeler dil, lehçe, mutfak ve müzik kültürü gibi

 konularda Azerbaycan 

Türklerine çok yakındır (Karapapaklar, XXIV:470).Sadece

 ağız farklılıkları 

vardır. Buna rağmen Türkiye‟deki her iki kesim de 

birbirlerini genellikle farklı nitelendirmektedirler.

 Azerbaycan‟da Azerilik adı, Borçalı‟ da Karapapak‟

lık adı öne çıkmaktadır. Gerçek şu ki, Türk toplulukları 

arasında yaşam 

biçiminden ve coğrafi şartlardan kaynaklanan bazı

 farklılıklar vardır. 

İran‟da da çok sayıda Karapapak Türkü‟nün olduğu 

bilinmektedir. 

Karapapaklar İran‟da Sulduz bölgesinde yaşamaktadır.

Türkiye‟ye göçmeden 

önceden önce, Borçalı ve Kazak Karapapakları olarak

 adlandırılmıştır

. Karapapak (Terekeme) Türklerinin saflığı, dürüstlüğü, 

vatan sevgisi ve Türk kültürüne olan bağlılıkları beni 

derinden etkilemiştir. 

Birçok kez beni evinde misafir eden değerli Karapapak 

(Terekeme) aileleri 

sayesinde Türk kültürünün inceliklerini ve gereklerini 

öğrenmem de onlara olan hayranlığımı artırmıştır.

 Rusça sözlüğüne göre kalpak yahut papak, şapka 

demektir. Papak kelimesi, Azeri Türkçesinde kuzu veya

 koyun derisinden

 yapılan serpuş manasına da gelmektedir. Azeri Türkçesinde 

börkün de

 kalpak ve papak gibi serpuş manasına geldiği bilinmektedir.

 Günümüzde 

Türkiye ve Kafkasya‟da yoğun olarak yaşayan bu kavim 

Karapapak 

ismini ataları durumundaki Kıpçaklardan ve Peçeneklerden almışlardır.

 Karapapakların giydikleri kalpaklar, siyah kuzu derisinden

 yapılmıştır. 

Türkiye‟nin Kars ilindeki Karapapaklar 1925 yılında

 çıkarılan şapka

 kanununun çıkarılmasına kadar kıvırcık tüylü kuzu

 derisinden yapılmış 

kara papak giymişlerdir. Bu topluluk başına giyeceği

 papağın tüylerinin 

kıvırcık olması için yapımında bazı noktalara dikkat 

etmiştir. Bunlardan 

en önemlisi ise koyunun doğurmasından hemen önce bez yahut

 keten bezi 

hazırlanmaktadır. Kuzunun doğmasıyla anasının onu emmesini

 önlemek 

için hiç vakit kaybetmeden önceden hazırlanan bez yeni

 doğan kuzunun 

üzerine örtülür. Bunun en büyük nedeni ise koyunun 

yavrusunu yalamasıyla

 tüylerindeki kıvırcığın bozulması ve „çere‟ adı verilen

 doğum suyunun 

yalanmasının da etkisiyle tüylerin düzleşmesidir.

 Böylece belli bir süre 

anasını emen kuzu kesilerek derisinden papak ve yaka 

yapılırdı.

 Günümüzde teknolojinin de gelişmesiyle papak giyimi 

azalmıştır. 

Fakat Türkiye‟nin doğusu ve Kafkasya‟daki soğuk iklim 

şartları sebebiyle

 bazı yerlerde kıvırcık papaklar hala giyilmeye devam 

etmektedir. 

Terekemelerin atalarının Kuzey Kafkasya‟da bulunan

 Terek Irmağı 

çevresinde yaşadıkları bilinmektedir. Buna bağlı olarak 

Terekeme terimi ile 

Terek Irmağı arasında da bir bağ kurabiliriz. Buna göre 

Terekemelerin ataları

 Terek Irmağı çevresinde yaşarlarken bazı sebeplerden 

dolayı buraları terk 

etmişler ve Gürcistan8 ile Türkiye‟ye yerleşmişlerdir. 

Gürcistan ve Türkiye‟ye geldiklerinde diğer yerli toplumlar

 onları Terekeme olarak adlandırmışlardır. 

Yani Terekeme terimini “yurtlarını terk edenler”

 anlamında kullanmışlardır.

 Osmanlılar döneminde, devlet adamları ve yöneticiler

 bu kavim için „

Türük‟ kelimesini kullanmışlardır. Türük kelimesi konar

-göçer köylü halk 

anlamına gelmektedir. 

Yine halk arasındaki rivayetlere göre güya

 bu kavim bir zamanlar Mekke yakınlarında yaşarken

 dinsel konularda

 Araplarla anlaşmazlığa düştüğü için Mekke‟yi terk 

etmiştir. Bu nedenle

 bu kavmin ismi „Terk-i Mekke‟ ifadesinin değişime uğramış şekli olan

 Terekeme olarak kalmıştır. 

 

Karapapak (Terekeme) Türklerinin günümüzde konuştuğu dil

 Azeri lehçesinin 

bir parçasıdır. Türkistan‟da yaşayan Karakalpaklar ile

 Türkiye‟de ve 

Kafkasya‟da yaşayan Karapapak (Terekeme)

 Türklerinin dillerini 

karşılaştırdığımızda birçok ayrılığın olduğunu görmekteyiz. 

Notlar:

6 Tarama Sözlüğü'nde "börk, börke, börki başa giyilen külah,

kalpak gibi şeyler"

 biçiminde yer alan sözcüğün Osmanlıcası için Radloff, 

bürk ve bürik sözcüklerini

 verir.